Modeli i autonomisë së Tirolit të Jugut është përmendur si zgjidhje e mundshme në dialogun ndërmjet Kosovës dhe Serbisë disa herë dhe në mënyra të ndryshme. Ish-ministri i Punëve të Jashtme i Serbisë dhe Malit të Zi, Vuk Drashkoviq tha në vitin 2005 se formula për statusin e ardhshëm të Kosovës “më shumë se autonomi, më pak se pavarësi” është më e afërta me modelin e Tirolit Jugor, në të cilin shumica austriake ka sovranitet praktik dhe minoriteti italian ka të drejta të veçanta.
Tiroli i Jugut ka shërbyer edhe si një nga modelet për përgatitjen e Statutit të Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe në vitin 2014, dhe zgjidhjet që ngjasojnë me rregullimin e atij territori italian janë përmendur edhe në dokumentet joformale (non-paper) për Kosovën në vitin 2021.
Tani, në qarqet diplomatike në Paris dhe Bruksel, krahas Ishujve Aland dhe Belgjikës lindore, përmendet si model potencial për autonominë e veriut të Kosovës, shkruan Qendra Kërkimore – Botuese në Beograd, “Demostat”, transmeton Klankosova.tv.
Çdo autonomi është shprehje e rrethanave specifike sociale dhe nuk mund të kopjohet në një territor tjetër në një kontekst tjetër socio-politik. Thelbi i autonomisë është fakti se një pjesë e ngushtë e territorit të një shteti ka fuqi legjislative dhe fushëveprimi të pavarur të kompetencës, të cilën e rregullon me aktet e veta pa ndikimin e pushtetit qendror dhe çdo gjë tjetër është pasqyrim i specifikës.
Autonomia e Tirolit të Jugut bazohet në tre dokumente bazë – Kushtetuta italiane, e cila përcakton mbrojtjen e pakicave, Traktati i Parisit i vitit 1946, i cili përcakton kornizat e autonomisë, si dhe Statuti i Dytë i Autonomisë nga viti 1972, i cili de fakto i jep Tirolit të Jugut statusin e një rajoni me një autonomi të gjerë. Në regjistrimin e vitit 2011, 69 për qind e qytetarëve të Tirolit të Jugut e identifikuan veten si austriakë gjermanishtfolës, 26 për qind si italianë dhe 4,5 për qind si ladinë.
Deri në fund të Luftës së Parë Botërore, zona e Tirolit të Jugut ishte brenda kufijve të Austro-Hungarisë. Kur mbaroi Lufta e Parë Botërore, me traktatin e paqes në Saint Germain, pjesa jugore e Tirolit u bë pjesë e territorit të Italisë dhe kufiri i ri ishte Kalimi i Brenerit. Me marshimin në Romë, fashistët marrin pushtetin në Itali dhe Tiroli i Jugut sheh fillimin e një faze të “italianizimit” të detyruar.
Kur Gjermania pushtoi Austrinë në vitin 1938, banorët e Tirolit të Jugut shpresonin të bëheshin shtetas gjermanë, megjithatë, kjo nuk ishte marrëveshja midis Hitlerit dhe Musolinit. Përkatësisht, në vitin 1939, Hitleri dhe Musolini u dhanë banorëve të Tirolit të Jugut një zgjedhje – të largohen nga atdheu dhe të shpërngulen në Gjermani ose të bëhen shtetas italianë dhe praktikisht të humbasin identitetin e tyre. Fillon një fushatë masive zhvendosjeje, e mbështetur nga nazistët.
Në fund të Luftës së Dytë Botërore, fuqitë fituese i mohuan Tirolit të Jugut të drejtën e vetëvendosjes, por detyruan Italinë dhe Austrinë të zhvillonin negociata. Traktati i Parisit, i cili u nënshkrua në vitin 1946, i siguron Tirolit Jugor dispozita të veçanta në lidhje me zhvillimin gjuhësor, ekonomik dhe kulturor.
Megjithatë, në vitet në vijim, austriakët vazhduan betejën për pavarësi, pati përleshje midis separatistëve austriakë dhe forcave italiane të sigurisë, pati atentate dhe vrasje.
Pas debateve dhe bombardimeve të OKB-së në fillim të viteve 1960, negociatat e gjata midis Romës dhe Vjenës më në fund çuan në një paketë të tërë masash, të njohur si Statuti i Dytë i Autonomisë. Autonomia e re për Tirolin e Jugut hyri në fuqi më 20 janar 1972 dhe siguroi të drejta dhe mbrojtje të barabarta për të tre grupet gjuhësore në vend.
Autonomia e Tirolit të Jugut u zhvillua dhe u forcua gradualisht
Statuti i Autonomisë i vitit 1972 transferoi një sërë kompetencash legjislative dhe administrative në provincën e Tirolit Jugor.
Juridiksioni i shtetit të Italisë përfshin emigracionin, mbrojtjen, policinë, financimin, drejtësinë dhe në këto fusha, krahina duhet t’u përmbahet parimeve të vendosura nga shteti.
Përgjegjësitë kryesore të Tirolit të Jugut janë kultura, arsimi profesional, kopshtet, politika sociale, rrugët, strehimi, transporti publik lokal, turizmi, zejtaria, tregtia, industria, bujqësia, mbrojtja civile, parqet kombëtare. Ligjet në provincë duhet të korrespondojnë me parimet e kërkuara nga kushtetuta dhe Bashkimi Evropian.
Kompetencat dytësore të Tirolit të Jugut janë sporti, shkolla dhe shëndetësia.
Autonomia e Tirolit Jugor bazohet në mendimin se grupet e ndryshme etnike mund të jetojnë së bashku në një sistem politik vetëm nëse merren parasysh nevojat e të gjitha grupeve dhe nëse ato kanë një marrëdhënie të ekuilibruar me njëri-tjetrin. Të tre grupet gjuhësore në Tirolin e Jugut bashkëjetojnë në bazë të një sistemi ligjor kompleks dhe të veçantë që kombinon rotacionin e funksioneve, një numër të barabartë përfaqësuesish në borde dhe përfaqësimin proporcional të të gjitha grupeve gjuhësore.
Në Tirolin e Jugut, proporcionaliteti etnik respektohet në shërbimet publike dhe në sistemin qeveritar, ka dygjuhësi në shërbimet publike dhe të gjithë nxënësit ndjekin mësimet në gjuhën e tyre amtare.
Buxheti i Tirolit të Jugut aktualisht arrin në rreth pesë miliardë euro në vit. Buxheti financohet nga të ardhurat tatimore të mbledhura në Tirolin e Jugut. Nga këto të ardhura, nëntë të dhjetat mbeten brenda provincës dhe dhjetë për qind i paguhet Romës.
Ndryshe nga rajonet e tjera në Itali, fondet nga buxheti i provincës financojnë një sërë fushash, duke përfshirë të gjithë sistemin arsimor, nga kopshti deri te universiteti, shërbimet shëndetësore dhe sociale, si dhe rrugët.
Bazuar në Statutin, Tiroli i Jugut ka simbole shtetërore, një stemë dhe një flamur, të cilat ngjajnë me stemën dhe flamurin e provincës austriake të Tirolit me shqiponjën e Tirolit.
Tiroli i Jugut ka një parlament të përbërë nga 35 deputetë të zgjedhur për pesë vjet, i cili zgjedh një qeveri prej tetë anëtarësh. Gjuha gjermane dhe italiane janë të përfaqësuara në mënyrë të barabartë në parlament dhe në të gjitha institucionet zyrtare.
